Eth francés influís ena nòsta peculiaritat e transforme era nòsta lengua. Alibèrt e d’auti lingüistes mos an metut en avís d’aguesta influéncia perilhosa.
Quan digui o escriui “des de”, cèrti puristes dera lengua me corregissen, me guarden mau… Aguesta preposicion qu’indique un punt des deth que comence a compdar ua distància, un periòde de temps… non se coneish en cap varianta der occitan exceptat era aranesa. E, non ei corrècta ena lengua francesa. “Des de” (preposicion mès preposicion), o damb era forma “desde”, ei presenta en espanhòl, en catalan, en portugués… Aquera coeréncia franco-occitana a propiciat que, en ua cèrta interpretacion dera correccion dera varianta aranesa, “des de” s’age proscrit e tractat de “inacceptabla”, “inadmisibla”…
Condò diguie “…se quedèc laguens, sense hèr-se a veir des de dehòra…”, “es pensaments que boriren en mèn cervèth des d’alavetz estant…” “ …des dera Mare de Dieu de Montgarri enquia Sant Joan de Toran…”, “Que des deth començament dera fondacion…” “…ei mès polida guarda-la-se’n des deth pòble aranés en que neishí…” “Tas qu’ac ven des de França e des d’Espanha…” “Arren qu’ua palharesa/ des d’aué ja non seràs!” “Pera net vos guardi des d’aguesta sèrra”…
“Des de” venguda deth latin “de ex de” ei viua en aranés, fòrça viua. E segontes es estudis dera lengua medievala “De plaçat inmediatament ara seguida d’advèrbis o preposicions, servie entà formar preposicions composades ‘pres de’, ‘foras de’, [des de (?)]…”. Era forma “des de” ei recuelhuda per Coromines, coma viua en Aran, e ei presenta en molti autors; en 1977 ena revista Tèrra Aranesa numèro 1, diuèrses persones escriueren: “Des deth legendari gigant Mandronius… “Aranesi… a pluigut molt des d’alavetz…” “ des d’aquieu enviè ua carta emotiva…” “…de pas de Perpinhan des de Lhèida…”…
Era preposicion “des de” forme part dera tradicion orau e escrita aranesa, però a mès, dera locucion, damb ua auta categoria gramaticau, n’an quedat mòstres ena toponimia. Non ei presenta en cap aute punt d’Occitània. Ei ua peculiaritat aranesa, que tanpòc se coneish en catalan o en castelhan. En Bausen i a “eth pas de Juncàs des de Bieu” en documents deth sègle XVII o era “Hònt deth pè des de Joanet”, o en Bossòst “Era Ièrla des de Mossur”. En Bausen trobam “Eth Privilètge des de Lorrei” en un document de 1764. En Baish Aran “Prat des deth Pònt”, “Prat des de Teresa”, “Prat des de Molièr”… Ei clar!
Tanben i a “Prat de Mossenpèir”, “Prat de Piròla”, “Prat de Simon”… sonque “de”, coma ena rèsta des lengües der entorn… “Des de” [de+es de (preposicion mès article -contractat- mès preposicion) ], en toponimia, ei peculiara d’Aran. Bèth viatge es ultracorrectors an volut corregir era istòria e an escrit “Privilètge de Lorrèi”, “Privilètge de çò de Lorrei”… entà evitar eth “des de”: un forçament que falsifique era realitat.
Era persecucion dera preposicion “des de” a propiciat qu’ena varianta aranesa s’agen promoigut formes afrancesades coma “des” (solet), “dempús de”… E d’autes pòc socializades en Aran. S’a forçat en tot díder “a compdar de…”, “de… estant”…
E totun, en un apregondiment mos calerie considerar formes mès elaborades coma “des de qué” a on era correccion aurà d’autes consideracions, però, peth moment…
Ua auta paraula mòstra der afrancesament ei benestar/benèster. Era grana influéncia deth francés ena varianta aranesa a hèt que s’age privilegiat “benèster” peth deuant de “benestar”. En francés non i a es dus vèrbs “estar” e “èster”. Tot qu’ei eth vèrb “être” e donques era paraula qu’exprèsse eth “benestar” ei “bien-être”. E ja està! ja ac auem! entà aluenhar-mos des formes iberiques escriuem era paraula que mès se diferencie des formes deth sud e s’apròpe foneticament des formes deth nòrd, e se decidís escríuer “benèster” semblabla a “bien-être” e en aguesti moments mos trobam damb ua grana expansion, en emplec der occitan, deth “benèster”, en Aran e Catalonha. Però en aranés auem es dus vèrbs “èster” e “estar”, que non signifiquen lo de madeish, e quan escriuem “benèster” significam aquerò qu’en catalan dideríem “benser” e en “castelhan “bienser”, mots inexistents, invencions… Aguesta ei ua error que non reproduïssen es diccionaris occitans; n’i a que òc! Pojada-Balaguer en ditz “benestança”, Laus hè “benestar, benestança”, Per Noste , Alibèrt e Cantalausa diden “benestar”… En d’auti diccionaris occitans trobaram “benèstre”, “benèsser”, “benèster”… Ei ua error! I a un espaci de confusion, de vacillacion.
Mistral en Tresòr recuelh “ben-estar, ben-estança” però tanben “ben-èstre, ben-èsser”. Ei pòc clar.
Cau reconduïr aguesti dus vicis der aranés e caminar envèrs era recuperacion de “des de” e de “benestar”, encara que semblen iberics, entà evitar er excés d’absorcion deth francés e per correccion e coeréncia.
