I an paraules que s’an eliminat en aranés modèrn. E totun, son paraules d’emplec abituau ena lengua parlada, que mos estaquen damb era edat mieja e que contribuïssen a dar ara nòsta varianta aquera imatge de lengua que connècte mil ans d’istòria.
Aqueres paraules qu’emplegam e qu’utilizauen es trobadors, que sigueren recuelhudes per Alibèrt, que Condò e es escritors dera reneishença aranesa deth torn deth 1900 empleguèren e que Joan Coromines certifique coma existentes ena parla comuna dera Val d’Aran deth sègle passat, aurien de mantier-se ena varianta nòsta, maugrat qu’aparentament mos semblen castelhanes, franceses o catalanes. Era varianta aranesa a mantengut fòrça caracteristiques dera lengua medievau, mès qu’era majoria des autes variantes. Cau mantier-les! Aué n’analisam quate.
Era conjoncion “però” a estat eliminada dera expression escrita, e substituïda per “mès”. E… “però” ei fòrça emplegada en orau, des de tostemp. Optam per escríuer “però”, coma ditz era Acadèmia, tot e qu’era major part expressam [‘pεru]. L’emplegauen es escritors aranesi de hè cent ans (Condò, Arró…). Coromines mos rebrembe que “però” ei viua. E la trobam ena edat mieja: Sap que mortz es, e pero sis combat (Arnaud de Mareuil- Sègle XII) “Sap qu’ei mòrt, pèro atau combatís”; Pero li ven oriental/ges totas vetz no son aital (Breviari d’Amor-Sègle XIII) “Però es vents orientaus/jamès non son atau”. Cau conservar-la e non forçar era socializacion dera substituta «mès». Cau es dues.
Er advèrbi “a pena”, “a penes”, corresponent ar “a penes” catalan, “apenas” castelhan o “à peine” francés, a patit marginacion. Era formalitat des darrèrs tempsi a hujut der emplec d’aguest advèrbi, corrent ena lengua orau. Liegem enes trobadors occitans: A pennas sais dir oc ni no (Pons de Capdueil, 1190-1237) “A penes sabi díder òc e non”; En peccat ai tant dormitz, qu’a pena vei la clara lutz (Folquet de Marselha, 1150-1231) “En pecat è dormit tant qu’a penes veigui era lum clara”.
Er advèrbi “molt” a estat refusat der emplec formau pendent fòrça temps e totun ei fòrça emplegat ena lengua orau, tanben en tempsi de Condò, Sandaran…: Dab mul de plasé au darè ar amic… (Sandaran). Alibèrt ditz qu’ei viu e qu’ei arcaïc. E ena edat mieja trobam: Molt val lo bes que l’om fai e joven (poèma de Boèce, an 1000) “Vau molt eth ben que hèm quan èm joeni”. Moult manque a qui moult desire (Traduccion des Odes d’Horaci) “Molt manque a qui molt desire”. Enes Leys d’amors liegem Molteza d’omes, “Multitud d’òmes”
E finalament destacam er adverbi “abans” qu’a estat inutilizat pendent fòrça temps, substituït pera forma “abantes” (ibrid de “abans” e “antes”) que non a ua tradicion d’emplec ena lengua nòsta; “abantes” apareish forçat damb era normativizacion de 1983, entà evitar era expansion de “antes”. Condò emplegaue “abans”: “se abans de sopà auia apetit, despús auia hame” o “lo senten pòc tens abans de nèixe”. Ei documentat ena edat mieja: Si nom socor aban d’un an (Guillem Adhemar 1190-1217) “Se non me da secors abans d’un an”; “Plus que d’autra qu’ieu vis pueis ni abans” (Berenger de Palásol, 1160-1209) “Mès que ua auta que non è vist dempús ne abans”. Auem ua conjoncion e tres adverbis qu’an estat refusats en emplec formau dera lengua. Er Institut d’Estudis Aranesi-Acadèmia aranesa dera lengua occitana a coma corrèctes, ena Gramatica e Diccionari, “molt”, “però”, “abans” e “a penes”; non recuelh “abantes”.
Analisam es libres de tèxte de Lengua occitana (aguest ei eth sòn títol real) d’editoriau Baula, qu’empleguen es mainatges aranesi de 4au, 5au e 6au de primària e notam entre parentèsi es viatges que se tròben en tèxte: abantes (80 viatges), abans (0 viatges); molt (0 viatges); a pena, a penes (0 viatges); però (0 viatges). Comparativament analisam es mès de 130 leis deth Parlament de Catalonha, escrites en occitan, damb mès de 1.200.000 paraules e detectam: abantes (0 viatges), abans (432 viatges), però (0 viatges); a pena, a penes (0 viatges) e molt (sonque 7 viatges en Leis de 2014). En ua prumèra analisi detectam un procés entà recuperar era forma originau “abans”, que non i ère enes libres de tèxte (publicats ath torn der an 2010) e ei era soleta forma emplegada enes leis (de 2011 a 2023) e confirmam era anollacion der emplec des autes tres formes que calerie recuperar en un procés d’autentificacion dera lengua nòsta.
Era transformacion patida pera lengua qu’a menspredat er emplec de “però” mos hè pèrder emocions enes poèmes de Condò quan parlant dera Val d’Aran ditz “… A un lenguatge tot sòn, però sòn solet…” o en “…aquerò ei era Val d’Aran, però ei tan amagada, tan luenh…”. Non ei lo de madeish se cambiam aqueth “però” (Condò escriuie “prò”) per “mès”. Comprovatz-ac. Non a era madeisha fòrça. Semble artificiau. Non ei nòste!
Aguest article non me permet mès apregondiment, però i tornaram! abans de lo que pensatz! a penes podegam! damb molt d’interès!
